Proliferacja broni masowego rażenia – obowiązki, sankcje (2025)

20 czerwca 2025

Proliferacja broni masowego rażenia to jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego, a firmy mogą nieświadomie stać się ogniwem w łańcuchu dostaw wspierającym programy rozwoju broni masowego rażenia. Rozprzestrzenianie broni masowego rażenia jest ściśle regulowane przez międzynarodowe systemy kontroli eksportu, embarga i sankcje, które nakładają na przedsiębiorstwa szereg obowiązków.

Czym jest proliferacja broni masowego rażenia?

Proliferacja oznacza rozprzestrzenianie się broni masowego rażenia (BMR) oraz środków jej przenoszenia, a także powiązanych z nimi materiałów, technologii i wiedzy. Zagrożenie to dotyczy nie tylko działań państw, ale również grup terrorystycznych.

Broń masowego rażenia obejmuje trzy główne kategorie:

• Broń chemiczna – toksyczne substancje chemiczne i ich prekursory.
• Broń biologiczna – patogeny (wirusy, bakterie) i toksyny.
• Broń jądrowa – materiały rozszczepialne i urządzenia jądrowe (w tym materiały radiologiczne wykorzystywane w urządzeniach do rozprowadzania materiałów radioaktywnych - RDD, potocznie zwanych "brudnymi bombami", które formalnie nie są klasyfikowane jako BMR zgodnie z Traktatem o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej).

Kluczowym elementem w walce z proliferacją broni masowego rażenia jest kontrola tzw. produktów podwójnego zastosowania. Są to towary, technologie i oprogramowanie, które mogą być wykorzystywane zarówno w celach cywilnych, jak i do celów wojskowych, w tym do produkcji BMR.

Uwaga terminologiczna: W polskiej ustawie o obrocie towarami strategicznymi "towary strategiczne" to pojęcie szersze niż "podwójnego zastosowania" – obejmuje również broń konwencjonalną i sprzęt wyłącznie wojskowy.

Finansowanie proliferacji (PF) – ukryte zagrożenie w legalnych kanałach

Finansowanie proliferacji (Proliferation Financing – PF) to dostarczanie środków finansowych lub świadczenie usług finansowych, które wspierają, w całości lub częściowo, programy rozwoju BMR. W odróżnieniu od klasycznego prania pieniędzy, PF często wykorzystuje legalne kanały i podmioty gospodarcze, co czyni je niezwykle trudnym do wykrycia.

Ważne: Instytucje finansowe i firmy handlowe mogą nieświadomie uczestniczyć w finansowaniu proliferacji, realizując z pozoru legalne transakcje, które w rzeczywistości są częścią złożonego łańcucha dostaw dla programów zbrojeniowych.

Ramy prawne przeciwdziałania proliferacji BMR

Globalny system przeciwdziałania rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia opiera się na wielopoziomowej strukturze regulacji międzynarodowych, unijnych i krajowych.

Międzynarodowe reżimy kontroli eksportu

Fundamentem światowego systemu kontroli są cztery główne międzynarodowe reżimy:

• Wassenaar Arrangement – kontrola eksportu broni konwencjonalnej i produktów podwójnego zastosowania
• Nuclear Suppliers Group (NSG) – kontrola materiałów i technologii jądrowych
• Australia Group – kontrola prekursorów broni chemicznej i biologicznej
• Missile Technology Control Regime (MTCR) – kontrola technologii rakietowych

Regulacje międzynarodowe i unijne

Fundamentem polityki UE jest Strategia UE przeciwko proliferacji BMR z 2003 roku. Jej głównym celem jest zapobieganie, powstrzymywanie i eliminowanie programów proliferacyjnych na całym świecie.

Kluczowe akty prawne UE w tym obszarze to:

• Rozporządzenie UE 2021/821 – ustanawia unijny system kontroli wywozu, transferu i pośrednictwa w handlu produktami podwójnego zastosowania (ostatnia nowelizacja: Rozporządzenie Delegowane (UE) 2024/2166 z 15 listopada 2024).
• Rozporządzenie UE 267/2012 – wprowadza kompleksowe sankcje wobec Iranu.
• Rozporządzenie UE 2017/1509 – wprowadza środki ograniczające wobec Korei Północnej (KRLD).
• Decyzja Rady 2013/255/WPZiB – sankcje wobec Syrii za proliferację broni chemicznej.
• Decision (CFSP) 2014/512 – sankcje wobec Rosji, rozszerzone od 2022 roku o kompleksowe środki anty-proliferacyjne.

Te rozporządzenia nakładają na firmy obowiązek ścisłej kontroli transakcji i relacji biznesowych z podmiotami z tych krajów.

Polskie przepisy krajowe

W Polsce kluczowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym. Definiuje ona towary podwójnego zastosowania i określa zasady kontroli ich eksportu. Zezwolenia na obrót wydaje Minister Rozwoju i Technologii (Departament Obrotu Towarami Wrażliwymi), natomiast Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) opiniuje wnioski i prowadzi kontrolę post-eksportową.

Przełomowe znaczenie będzie miała planowana nowelizacja ustawy AML (projekt znajduje się obecnie w Sejmie), która po raz pierwszy wprowadzi do polskiego systemu kompleksowe przepisy dotyczące przeciwdziałania finansowaniu proliferacji BMR.

Kluczowe obowiązki firm w walce z proliferacją

Aby skutecznie chronić się przed nieświadomym udziałem w proliferacji, firmy muszą wdrożyć wieloetapowy system kontroli wewnętrznej.

1. Weryfikacja i kontrola sankcyjna

Podstawowym obowiązkiem jest kompleksowa weryfikacja klientów, kontrahentów i ich beneficjentów rzeczywistych pod kątem list sankcyjnych (m.in. ONZ, UE, OFAC).

2. Należyta staranność

W przypadku klientów działających w sektorach wysokiego ryzyka (np. handel towarami podwójnego zastosowania, przemysł chemiczny, transport międzynarodowy) konieczne jest zastosowanie wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego.

Wzmożone środki weryfikacji powinny obejmować:

• Weryfikację użytkownika końcowego.
• Analizę łańcucha dostaw i przeznaczenia towaru.
• Kontrolę geografii transakcji, ze szczególnym uwzględnieniem krajów wysokiego ryzyka.

3. Monitorowanie transakcji i wykrywanie wzorców

Systemy monitorowania transakcji muszą być skalibrowane tak, aby wykrywać typologie charakterystyczne dla finansowania proliferacji. Należy zwracać uwagę na:

• Nietypowe i skomplikowane trasy transportowe.
• Płatności realizowane przez pośredników w krajach trzecich.
• Częste zmiany w dokumentacji transakcyjnej.
• Transakcje niepasujące do profilu działalności klienta.

4. Zwróć uwagę na klauzulę „Catch-all"

Kluczowym, lecz często niedocenianym obowiązkiem wynikającym z Rozporządzenia UE 2021/821, jest tzw. klauzula „catch-all” (w polskiej praktyce nazywana również klauzulą ogólną lub kontrolą pozalistową). Zobowiązuje ona eksporterów do zachowania szczególnej czujności wobec towarów, które nie znajdują się na oficjalnych listach kontrolnych, ale mogą zostać użyte do celów problematycznych.

Obowiązek uzyskania zezwolenia nie powstaje automatycznie. Aktywuje się dopiero wtedy, gdy:

• organ kontroli (w Polsce Ministerstwo Rozwoju i Technologii) poinformuje eksportera o istniejącym ryzyku,
• eksporter sam jest świadomy, że jego produkt może być użyty w związku z programami BMR, do celów wojskowych w kraju objętym embargiem na broń lub jako komponent do nielegalnie wywiezionych produktów wojskowych.

Jeśli zachodzi którakolwiek z tych przesłanek, eksporter musi natychmiast wstrzymać wysyłkę i powiadomić właściwy organ. Dopiero po jego decyzji, która może skutkować nałożeniem wymogu uzyskania zezwolenia (indywidualnego, globalnego lub generalnego), eksport jest możliwy. Identyczny obowiązek rozciąga się na usługi pośrednictwa (brokering), pomoc techniczną i tranzyt.

Co więcej, art. 5 rozporządzenia wprowadza drugą klauzulę „catch-all” dla nieuwzględnionych w wykazie narzędzi do cybernadzoru, jeśli istnieje ryzyko ich wykorzystania do poważnych naruszeń praw człowieka.

Praktyczny przykład: Polska firma produkująca zaawansowane czujniki przemysłowe (niewymienione na liście) otrzymuje zamówienie od firmy z kraju spoza UE. W trakcie weryfikacji okazuje się, że końcowym odbiorcą jest instytut badawczy powiązany z programem rakietowym. Mimo że sam czujnik nie jest towarem z listy, polska firma – mając uzasadnione podejrzenia – musi wstrzymać wysyłkę i powiadomić Ministerstwo Rozwoju i Technologii. Eksport będzie możliwy dopiero po uzyskaniu ewentualnej decyzji licencyjnej. To pokazuje, że odpowiedzialność firmy wykracza daleko poza mechaniczne sprawdzanie list.

Sygnały ostrzegawcze w finansowaniu proliferacji

Identyfikacja sygnałów ostrzegawczych jest kluczowa dla wczesnego wykrywania prób ominięcia sankcji.

🚩 Wskaźniki związane z klientem:

• Klient jest zaangażowany w handel towarami, które znajdują się na listach kontrolnych produktów podwójnego zastosowania.
• Struktura własnościowa klienta jest nieprzejrzysta, wykorzystuje spółki fasadowe lub często się zmienia.
• Klient ma powiązania z krajami wysokiego ryzyka (np. Iran, Korea Północna, Syria).
• Klient unika pytań o końcowe przeznaczenie towaru lub wywiera presję na szybką realizację transakcji.

🚩 Wskaźniki transakcyjne i geograficzne:

• Transakcja wykorzystuje skomplikowane trasy transportu, które nie mają uzasadnienia ekonomicznego.
• Płatność jest realizowana przez pośredników w krajach niepowiązanych z transakcją.
• Towar jest wysyłany przez porty znane z działalności przeładunkowej w celu ukrycia jego pochodzenia.
• Płatności za towary o wysokiej wartości dokonywane są w gotówce lub (kryptoaktywa, metale szlachetne, karty przedpłacone).

🚩 Wskaźniki produktowe i dokumentacyjne:

• Zamawiane towary (np. chemikalia, komponenty elektroniczne) mają specyfikację wojskową lub wyższą niż wymagana do deklarowanego zastosowania cywilnego.
• Dokumentacja użytkownika końcowego (certyfikat użytkownika końcowego) jest niepełna, budzi wątpliwości lub pochodzi z kraju objętego sankcjami.
• Dokumenty transportowe są niespójne lub zawierają niejasne opisy towarów.

Studium przypadku: Jak europejska firma została nieświadomym dostawcą

Wyobraźmy sobie niemiecką firmę inżynieryjną, która otrzymała lukratywny kontrakt na projekt i dostawę sprzętu do budowy fabryki farmaceutycznej na Bliskim Wschodzie.

Scenariusz:

1. Zamówienie: Klient, nowo powstała spółka, przedstawił profesjonalną dokumentację i prosił o dostarczenie reaktorów chemicznych, wirówek i systemów rurociągów o specyfikacji nieco wyższej niż standardowa, co tłumaczył chęcią zapewnienia najwyższej jakości leków.
2. Transakcja: Płatności były realizowane przez spółkę holdingową zlokalizowaną w innym kraju, znanym jako centrum finansowe, co miało rzekomo optymalizować podatki.
3. Logistyka: Klient zażądał, aby dostawa została zrealizowana do portu w kraju trzecim, skąd jego lokalny partner logistyczny miał przejąć towar i dostarczyć go na miejsce budowy.

Co poszło nie tak?

Po kilku latach międzynarodowe agencje odkryły, że fabryka w rzeczywistozości produkowała prekursory do broni chemicznej.

Sygnały ostrzegawcze, które zignorowano:

• Wskaźnik produktowy: Specyfikacja techniczna sprzętu (np. odporność na korozję) była nadmiarowa dla produkcji leków, ale idealna do pracy z agresywnymi chemikaliami bojowymi.
• Wskaźnik finansowy: Użycie skomplikowanej struktury z pośrednikiem finansowym w kraju trzecim było typowym schematem zaciemniania ostatecznego źródła finansowania.
• Wskaźnik geograficzny: Wykorzystanie portu przeładunkowego w kraju niebędącym ostatecznym miejscem przeznaczenia to klasyczna metoda na ukrycie prawdziwego celu dostawy i "zresetowanie" dokumentacji transportowej.

Chociaż niemiecka firma nie działała z zamiarem naruszenia prawa, jej reputacja legła w gruzach, a zarząd poniósł konsekwencje za brak należytej staranności.

Jak zbudować skuteczny system zarządzania ryzykiem proliferacji?

Skuteczne zarządzanie ryzykiem proliferacji BMR wymaga zintegrowanego i ustrukturyzowanego podejścia.

1. Identyfikacja i ocena ryzyka: Przeprowadzenie oceny ryzyka specyficznej dla działalności firmy, uwzględniającej klientów, produkty i rynki geograficzne.
2. Wdrożenie polityk i procedur: Stworzenie jasnych zasad dotyczących weryfikacji, należytej staranności, monitorowania i raportowania.
3. Integracja z systemami AML/CFT: Włączenie czynników ryzyka PF do istniejących procesów AML, w tym oceny ryzyka klienta i monitorowania transakcji.
4. Szkolenia personelu: Regularne szkolenia dla pracowników (szczególnie z działów sprzedaży, logistyki i compliance) w zakresie identyfikacji sygnałów ostrzegawczych.
5. Wykorzystanie technologii: Inwestycja w narzędzia do automatycznej weryfikacji i monitorowania, które wspierają analizę i wykrywanie złożonych powiązań.
6. Audyt i testowanie: Regularne, niezależne audyty skuteczności wdrożonych systemów kontroli.
7. Współpracuj z organami nadzoru – proaktywna komunikacja z GIIF i ABW może pomóc w interpretacji przepisów i zarządzaniu ryzykiem.

Przeciwdziałanie proliferacji broni masowego rażenia to nie tylko obowiązek prawny, ale także element odpowiedzialności biznesowej i strategii zarządzania ryzykiem reputacyjnym. Firmy, które podejmą proaktywne działania w tym obszarze, będą lepiej przygotowane na przyszłe wyzwania regulacyjne i zyskają zaufanie partnerów oraz organów nadzoru.

Jak SystemAML wspiera zarządzanie ryzykiem proliferacji

SystemAML oferuje zintegrowane rozwiązanie compliance, które automatyzuje kluczowe procesy związane z przeciwdziałaniem proliferacji BMR:

• Automatyczna weryfikacja sankcyjna - bieżące sprawdzanie kontrahentów względem wszystkich list sankcyjnych (ONZ, UE, OFAC)
• Monitorowanie transakcji - wykrywanie nietypowych wzorców charakterystycznych dla finansowania proliferacji
• Zarządzanie ryzykiem - kompleksowa ocena ryzyka klientów z uwzględnieniem czynników PF
• Raportowanie compliance - automatyczne generowanie raportów dla organów nadzoru

Dowiedz się więcej i zabezpiecz swoją firmę przed ryzykiem nieświadomego udziału w proliferacji BMR.

Źródła prawne i referencje

• Rozporządzenie UE 2021/821 - unijny system kontroli wywozu produktów podwójnego zastosowania
• Ustawa z 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami o znaczeniu strategicznym
• Ustawa z 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę (ustawa sankcyjna)
• Strategia UE przeciwko proliferacji BMR (2003) - dokument podstawowy polityki unijnej